معمولا پس از پايان برداشت محصولاتي چون گندم، جو و كلزا عمليات آماده سازي براي كشت سال زراعي بعد آغاز گرديده و اين امر در صورت آماده بودن شرايط معمولا از اوايل مرداد ماه شروع مي شود. مهمترين عامل در اين زمينه آب و نزولات آسماني است و تحليل حاضر كه با همكاري كارشناس مسئول طرح و برنامه مديريت جهاد كشاورزي شهرستان گنبدكاووس تهيه شده برپايه آن رقم خورده است.
متأسفانه كاهش شديد بارندگي از مرداد ماه 86 كه تنها در روزهاي 20 و 27 مرداد و مجموعاً 8.2 ميلي متر اتفاق افتاد و با گرماي شديد هوا كه 25 روز از آن با گرماي شديد بالاي 35 درجه همراه بود و حتي 9 روز از آن به بيش از 40 درجه رسيد، باعث شد تا ميزان تبخير به 224 ميلي متر برسد كه حدود 28 برابر بيش از بارندگي بود. در شهريور ماه نيز هيچگونه بارندگي رخ نداد اما ميزان تبخير به 185 ميلي متر رسيد تا زمين، خشكي بيشتري را تجربه كند.
با شرايط موجود كشت محصولاتي چون گندم، جو و كلزا به شدت به تاخير افتاده و تنها پس از اولين بارش موثر كه در 12 آذر ماه به ميزان 18.3 ميلي متر اتفاق افتاد آماده سازي و شخم اراضي آغاز و كشت گندم و كلزا و جو به طور رسمي از حدود 20 آذر ماه آغاز گرديد كه براي كلزا بسيار دير هنگام بود و پيش بيني كشت حدود 20 هزار هكتار كلزا عملا به حدود 9 هزار هكتار عقد قرارداد و حدود 8 هزار هكتار كشت منجر شد و گندم و جو نيز علي رغم مقاوم بودن نسبت به كلزا چون با تاخير بيش از يك ماه مواجه شده بودند عملا در يك شرايط استرس زا كشت صورت گرفت. متأسفانه شرايط ذكر شده با آغاز سرماي شديد هوا از 28 آذر ماه و با رسيدن دما به زير صفر درجه و دي ماه اوج شرايط سخت و يخبندان مزارع بود كه از چهارم دي ماه شروع و در هفدم دي ماه با 12.4 درجه زير صفر به اوج خود رسيد. 24 روز از دي ماه با شرايط دماي زير صفر همراه بود و اين شرايط به طور متوالي تا هشتم بهمن ماه نيز ادامه داشت و مجدداً از 12 بهمن با آغاز دوره جديد سرما و بارش برف، شرايط براي رويش محصولات بسيار سخت تر از پيش شد به طوري كه فقط سبز شدن گياهاني چون: گندم، جو و كلزا حدود 25 روز طول كشيد و حدود 25 روز نيز رشد گندم و جو متوقف و حتي تا بيش از 90 درصد از مزارع كلزاي شهرستان عملا از حيض انتفاع خارج شده و شخم زده شوند تا باز هم به اميد توليد گندم در شرايطي سخت تر و حتي در اواسط بهمن ماه مجدداً به زير كشت گندم بروند.
در يك كلام مي توان گفت: حدود 50 روز از عمر مفيد گندم و جو به دليل كاهش بارندگي اوليه و سرماي شديد از دست رفت و در اين مدت به دليل كندي و توقف رشد و سرمازدگي، گسترش ريشه در خاك كاهش يافت.
از اواخر بهمن ماه تا دهه اول فروردين 87 با گرم شدن و افزايش تدريجي دما كه با افزايش شاخص سطح برگ همراه بود وزش بادهاي گرم و خشك نيز آغاز و اين امر باعث افزايش ميزان تبخير و تعرق و در نتيجه مواجه شدن زراعت ها با تنش خشكي شد.
بررسي هاي به عمل آمده در دهه اول فروردين 87 و بالاخص روزهاي 11 و 12 فروردين نشان داد كه خاك زراعي مناطق ديم شمال شهرستان تا عمق بيش از 10 سانتي متر از رطوبت تخليه شده و حجم زيادي از ريشه هاي گندم، جو و كلزاي باقيمانده در محيط خشك و غيرفعال قرار داشت كه اين امر بانضمام كاهش گسترش ريشه ها در خاك (به دليل سرمازدگي) اين محصولات بيشتر تحت تأثير تنش خشكي قرار گرفتند.
بايد توجه داشت كه درحال حاضر تنش خشكي به جايي رسيد تا دوره مراحل مختلف رشد مانند پنجه زني و توليد بندهاي ساقه كوتاه شده و بيشتر مزارع در مرحله ابتداي خوشه دهي (Booting) و يا اواسط، خوشه دهي قرار گيرند. اين شرايط دست به دست هم داده اند تا در وضعيت فعلي در فروردين ماه 87 تاكنون كمتر از 10 ميلي متر بارندگي داشته باشيم. اين درحالي است كه در فروردين ماه چهار روز دماي بالاي 30 درجه را شاهد بوديم و در اغلب روزها نيز از 20 درجه سانتي گراد كمتر نبوده است و طي اين مدت ميزان تبخير نيز به حدود 65 ميلي متر رسيده است.
در شرايط حاضر پيش بيني مي شود تنش خشكي در مناطق مختلف شهرستان اثرات زير را به جا گذارد:
1-غرب و شمال غرب گنبد كاووس: بوته ها كوتاه مانده، دچار سوختگي شديد برگ شده و به مرحله خوشه دهي نزديك شده اند. 2- ديم شمال و شمال شرق گنبد كاووس: زرد شدن و خشك شدن برگ هاي تحتاني بوته هاي گندم و جو شدت خواهد يافت كه در صورت تداوم اين تنش باعث كوچك شدن خوشه ها و كاهش تعداد دانه در خوشه خواهد شد، ضمن اينكه در كلزا نيز باعث كوتاه شدن دوره گلدهي و شاخه دهي خواهد شد. 3- ديم بخش هفت: احتمال خشك شدن بوته هاي گندم و جو قبل از خوشه دهي وجود دارد. تمامي اين عوامل باعث شده تا بگوئيم زنگ خطر براي زراعت هاي مختلف گندم و جو و كلزا به صدا درآمده است. متأسفانه علي رغم تمامي تمهيدات به عمل آمده و تنش پرسنل جهاد كشاورزي و كارگزاران بيمه بانك كشاورزي استقبال چنداني از بيمه محصولات كشاورزي به عمل نيامده و در سال زراعي جاري ميزان اراضي بيمه شده حدود 70درصد نسبت به سال زراعي قبل كاهش نشان مي دهد. هم اكنون اين نگراني وجود دارد كه با وقوع خشكسالي پس از سرمازدگي چه مرجعي از كشاورزان حمايت خواهد كرد.
كيكاووس خاكلي
گنبد كاووس- خبرنگار كيهان